• We brengen de unieke eigenheid van Zonnestraal graag weer tot leven. Het rijke verleden, de cultuurhistorie, de sociale geschiedenis, het landschap en de natuur reiken als vanzelf de bouwstenen aan voor een nieuw gedeeld verhaal waar mensen zich weer mee kunnen verbinden. In het gebiedsplan geven we aan hoe het landgoed weer kan toegroeien naar een herkenbare identiteit.

Natuurlandgoed Zonnestraal is een uniek complex van monumenten in een historische structuur met bijzondere culturele, natuur- en landschaps- en aardkundige elementen. Samen geven ze het landgoed een geheel eigen identiteit.

Meerdere periodes drukten een belangrijke stempel op het geheel. Om te beginnen uiteraard de ontstaansgeschiedenis van het landschap in de IJstijd en de eerste sporen van bewoning en gebruik van het gebied in de prehistorie. Ook de geometrische bosverkaveling uit de periode van de houtproductie en de statige lanen en bosjuwelen uit de periode waarin ook de Pampahoeve werd gebouwd zijn nog te herkennen. Meer recent zijn het bijzondere sanatorium dat Zonnestraal omvormde tot een genezende omgeving en de bunkerwoningen die in de Tweede Wereldoorlog werden toegevoegd.

Een aantal van deze elementen zijn nog goed zichtbaar en deels zelfs gerestaureerd of hersteld, zoals de Pampahoeve. Ook het voormalige sanatorium van de architecten Jan Duiker en Bernard Bijvoet verkeert in perfecte conditie. Na de Tweede Oorlog is een deel van deze waarden verloren gegaan. Nieuwe toevoegingen, zoals gebouwen en wegen, verstoorden bijvoorbeeld historische structuren. De nieuwbouw sloot bovendien niet aan bij de kenmerkende en bijzondere bouwstijlen uit de voorgaande periodes. Een ander probleem is dat de kosten voor renovatie, het onderhoud en de exploitatie van dit soort bijzondere plekken verhoudingsgewijs hoog zijn.

Het gevolg is dat het landgoed een gefragmenteerde en bij vlagen zelfs een afgeleefde indruk maakt, zonder een herkenbare identiteit. Daarom gaan we opnieuw op zoek naar de waarden die Zonnestraal lange tijd tot zo’n geliefde en betekenisvolle plek hebben gemaakt. Welke ideeën en principes lagen daaraan ten grondslag? Welke relatie ligt er met de inzichten in de huidige tijd? Wat is er voor nodig om Zonnestraal weer tevoorschijn te laten komen en op een vanzelfsprekende manier weer in verbinding te brengen met de iedereen die de plek nodig heeft?

Een deel van de oplossing ligt wellicht in de verplaatsing van Zonnehoeve. De organisatie denkt na hoe zij beter kunnen aansluiten bij nieuwe inzichten rondom zorg voor dementerenden en hoe zij een aantal voorzieningen kwalitatief kunnen verbeteren. Vanaf 2028 moet het gebouw bovendien voldoen aan nieuwe energienormen. Het is de vraag of dit allemaal te realiseren is op de huidige locatie. In het gebiedsplan onderzoeken we daarom ook andere mogelijkheden, zoals een andere locatie op Natuurlandgoed Zonnestraal. Het biedt een kans om de bewoners een plek te geven die nog meer kwaliteit in hun leven brengt. Ook is het een moment waarop we kunnen nadenken over het herstellen van een deel van de oorspronkelijke structuur van het landgoed.

• Natuurlandgoed Zonnestraal is een uniek geheel met een uitzonderlijke verhaal. We voelen ons verantwoordelijk voor het behoud en de ontwikkeling van dit bijzondere icoon. Het gebiedsplan bevat daarom een visie voor een gezonde toekomst voor een langere termijn. We kijken 20 tot 30 jaar vooruit. De visie komt bovendien voort uit van de afspraken die we in 2018 met de gemeente hebben vastgelegd in een convenant.

In het convenant staat opgenomen dat zowel de eigenaren als de gemeente optreden als ‘site-holders’ van Zonnestraal. Dit houdt in dat we, ieder vanuit onze eigen verantwoordelijkheid, aangesproken kunnen worden op het behoud, het management en de verantwoordelijkheid voor de ontwikkeling en instandhouding van Zonnestraal. Aanvankelijk met de bedoeling om voorgedragen te worden als Unesco monument.

Het Rijk heeft Zonnestraal uiteindelijk niet voorgedragen, maar beiden partijen spraken af om de in gang gezette aanpak en afspraken door te voeren. Zo zetten de eigenaren een aantal restauraties in gang. Een inspanning die gemeente op zich wil nemen is ‘om een passende en mogelijk verbreding van functies of activiteiten mogelijk te maken’. Op die manier moet de restauratie, instandhouding en exploitatie weer mogelijk worden, met de bijzondere waarden van Zonnestraal steeds als uitgangspunt. Beide partijen spreken af dat de eigenaren het initiatief nemen om een samenhangende visie voor de langere termijn op te stellen, waarna de gemeente het op zich neemt om een bestemmingsplan vast te laten stellen – vanaf 2024 is overigens geen sprake meer van een bestemmingplan maar heet dit voortaan een ‘omgevingsplan’).

• We geven graag vorm aan eigentijdse inzichten in de zorg die tegelijkertijd alle kwaliteiten van de plek laten samenkomen. We zoeken naar invalshoeken en samenwerkingen die een nieuwe betekenisvolle dynamiek in gang kunnen zetten en financieel een gezonde bedding geven. Zo kunnen we de bijzondere kwaliteiten van het landgoed behouden en versterken. In het gebiedsplan geven we aan hoe we dat voor ons zien.

Zonnestraal is als sanatorium en ziekenhuis lange tijd betekenisvol geweest voor de gezondheid van veel mensen. Na de sluiting van het ziekenhuis bleef ‘zorg’ de hoofdbestemming en vonden diverse functies en organisaties die daar binnen passen hun weg naar het landgoed. Omdat er geen verbindend thema meer was, ontstond er een vrij willekeurige verzameling van zorg-gerelateerde organisaties en bedrijven. Behalve dat ze soms geen binding hebben met de unieke waarden van Zonnestraal, of er gebruik van maken, hebben ze onderling ook weinig gezamenlijks. Dat is jammer: Zonnestraal is te bijzonder om als een ’gewoon’ bedrijfsverzamelgebouw te fungeren.

De kosten voor onderhoud, restauraties, beheer en energie van bijzondere complexen zoals Zonnestraal zijn verhoudingsgewijs vrij hoog. De huidige opzet en mogelijkheden bieden het landgoed niet voldoende perspectief voor het behoud en herstel van het geheel. Ondanks dat er voldoende belangstelling is voor het huren van ruimtes op het landgoed.

Zonnestraal heeft er vertrouwen in dat een hernieuwde identiteit rondom gezondheid, gebaseerd op eigentijdse inzichten, een nieuwe dynamiek op gang kan brengen die leiden tot een solide exploitatie. De principes van een genezend landschap, de kracht van een gemeenschap, de integrale aanpak van zorg en de inclusieve benadering zijn uitgangspunten die aansluiten bij de geschiedenis en ons ook nu nog inspireren. Samen met andere betrokkenen onderzoeken we graag hoe we vorm kunnen geven aan deze nieuwe inzichten.

• We willen de natuur een stuk gezonder maken. Niet alleen in de bossen en op de heide, maar ook in het landbouwgebied. In het gebiedsplan zoeken we naar manieren om de biodiversiteit te verbeteren, met meer verschillende soorten beplanting en dieren. Ook willen we de kwaliteit van de bodem verbeteren, kijken hoe we water kunnen vasthouden en meer rust kunnen brengen voor dieren en mensen.

Verreweg het grootste deel Natuurlandgoed Zonnestraal bestaat uit bos, heide of landbouwgrond. Maar liefst 83% is ‘groen’!

Net als in andere gebieden, staat ook de natuur op Zonnestraal onder druk. De verandering van het klimaat zorgt onder meer voor meer warmte en langere periodes zonder neerslag, met als resultaat verdroging. In combinatie met verzuring van de grond door hoeveelheid neerslag van stikstof, verzwakken veel bomen, struiken en planten. Dat is bijvoorbeeld al te zien aan de sterfte van de fijnspar. De landbouw op de enggronden is op veel plaatsen nog niet gericht op het verbeteren van de bodemkwaliteit en sluit ook nauwelijks aan bij de bijzondere natuurwaarden van dit gebied. Al deze ontwikkelingen hebben uiteraard ook gevolgen voor de aanwezige diersoorten. Het evenwicht is uit balans.

De natuur op en rondom Zonnestraal heeft bovendien op meerdere plekken te maken met verstoring. Evenementen (licht, geluid, bezoekers), loslopende honden, verspreid parkeren, het verkeer en een intensief padennetwerk voor wandelaars en fietsers brengt diersoorten weinig rust. De verstoring heeft als gevolg dat deze minder energie hebben voor het zoeken naar voedsel, de zorg voor jongen, voortplanting en hun eigen rust en herstel.

• We willen dat Natuurlandgoed Zonnestraal weer een fijne plek wordt om te wonen, te werken en te leven. Een plek waarmee je je verbonden voelt en zorg voor wilt dragen. Een herkenbare identiteit is een belangrijke motor om weer tot een geheel te komen, maar daarnaast is ook liefde en aandacht nodig voor het onderhoud en beheer van de gedeelde ruimte. In het gebiedsplan geven we aan waar we nieuwe zorg aan willen geven.

In de periode van het sanatorium was iedereen op Zonnestraal – van patiënten, werknemers tot bewoners – sterk verbonden met de plek. Overal waren ogen en oren en omdat ieder element op Zonnestraal een functie had, was er zorg voor alle onderdelen.

Toen het sanatorium sloot, viel de samenhang tussen functies steeds meer uiteen. De verbinding met de plek raakte op de achtergrond en de verantwoordelijkheid voor onderhoud en beheer raakte versnipperd. Een aantal plekken viel tussen wal en schip en omdat er weinig middelen waren voor regulier onderhoud van de openbare ruimte, de natuur en het landschap, ontstond hier en daar een vervallen indruk. Een gebrek aan toezicht leidde bovendien tot anonimiteit en gaf ruimte aan bepaalde vormen van onrust en overlast: auto’s die te hard rijden, parkeren op plekken waar het niet mag, relatief veel loslopende honden en versterkte muziek. Ook ondervinden bewoners en mensen die hier werken, recreëren of te gast zijn sociale onveiligheid.

Ondanks dat in de afgelopen jaren een aantal nieuwe ontwikkelingen zijn ingezet, heeft Natuurlandgoed Zonnestraal nog meer liefde en aandacht nodig. In het gebiedsplan geven we aan welke maatregelen hiervoor nodig zijn.